مطالعه ی تأثیرات فلزکاری سلجوقی در قرن پنجم هجری بر فلزکاری غرب سده های میانه

چکیده
قرن پنجم هجری در تاریخ حکومت اسلامی هم زمان با حکومت سلجوقیان، از سلسله های حامی فرهنگ و
هنر، برابر با قرن یازده میلادی از سده های میانه در غرب است. برخلاف رشد بی سابقه ی هنر اسلامی در دور هی
سلجوقیان، هنر غرب در سد ههای میانه، به دلیل نابسامانی و بی ثباتی شرایط آن دوره، پیشرفت چشمگیری نداشت.
باای نحال این دوران یک ویژگی مفید قابل توجه دارد و آن همانا ارتباط شرق و غرب ب هواسطه ی عوامل گوناگون
همچون وقوع دوره ی اول از جنگ های صلیبی است. این ارتباطات، تبادلات فرهنگی و هنری و درنتیجه تأثیرگذاری ها
و تأثیرپذیر یهائی را در پی داشت که انعکاس آ نها را می توان در آثار هنری به جای مانده از این ادوار مشاهده نمود.
در همین راستا، پژوهش حاضر به مطالعه آثار هنر فلزکاری دوره ی سلجوقی و نمونه های مشابه مربوط به غرب
سده های میانه، با در نظرگیری تأثیرات آثار گروه اول بر دسته ی دیگر م یپردازد. بدین منظور از منابع مکتوب تاریخی
و همچنین منابع تصویری استفاده شده و روش کار نظری است.
واژگان کلیدی: فلزکاری، سلجوقی، سده میانه، اسلام، غرب.
مطالعه ی تأثیرات فلزکاری سلجوقی در قرن پنجم هجری بر
فلزکاری غرب سده های میانه
ابوالقاسم دادور ۱
نگار زجاجی ۲
۱٫ استاد دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا. ghadadvar@yahoo.com
۲٫ دانشجوی دکترا، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا)س(. zojaji_negar@yahoo.com
تاریخ دریافت: ۱۶ / ۰۸ / ۱۳۹۳
تاریخ تصویب: ۱۱ / ۰۸ / ۱۳۹۴
۷۹
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
مقدمه
قلمروی اسام و قلمروی غرب در طول تاریخ همواره
در تعامل بوده و بر همین مبنا درزمین ههای مختلف بر
یکدیگر تأثیر گذاشت هاند. این تعاملات و تأثیرگذار یهای
متعاقبشان در بعضی ادوار با توجه به شرایط حاکم بیشتر
شد هاند. اگرچه این تأثیرات متقابل بود هاند امّا در زمین هها
و دور ههایی خاص تأثیرگذاری یکی از آ نها بیشتر از
دیگری بوده است. ب هطور مثال درزمین هی فرهنگ و هنر،
در قرون ابتدایی اسلام به دلیل پیشرفت هتر بودن این حوزه
در قلمرو اسلام نسبت به غرب، بیشترین تأثیرگذار یها از
سوی اسلام بوده است. این تأثیرگذار یها و نقل و انتقالات
ب هویژه در سد ههای میانه ب هواسط هی جن گهای صلیبی
افزایش پیدا م یکند. در همین دوره قلمرو اسلام در قرن
پنجم هجری/ یازدهم میلادی تحت فرمانروایی سلجوقیان
دور های از اوج و شکوفایی هنری را ب هویژه در زمین هی
فلزکاری تجربه کرد که زمین هساز تأثیراتی بر همین هنر
در غرب سد ههای میانه شد. آثار فلزکاری سلجوقیان دارای
ویژگ یهای مختلف فرمی، نقشی، تزئینی و ساختاری
هستند که از آن میان تأثیرات و الهامات حاصل از فرم
و نقش این آثار، در آثار غرب بیشتر به چشم م یخورد.
در زمین هی هنر سلجوقی تاکنون مطالعات متعددی صورت
گرفته است. گذشته از کتب مرجع معمول تاریخ هنر،
کتب و مقالاتی نیز ب هصورت متمرکزتری به این موضوع
پرداخت هاند. برای نمونه در مقال هی «هنر، فرهنگ و تمدن
عصر سلجوقی » از جواد عسکری چاوردی به مشخص ههای
فرمی و تکنیکی هریک از هنرهای این دوران اشار هشده
است. همچنین اتینگهاورزن؛ مورخ هنر اسامی، در
مبحثی تحت عنوان «هنر ایران در دور هی سلجوقی »
به تشریح ویژگ یهای هنرهای مختلف این دوره پرداخته
است. علاوه بر این، وی در جلد اول کتاب خود به نام «هنر
و معماری اسامی » به وضعیت کلی تاریخی- فرهنگی
حاکم بر سلسل هی سلجوقیان نیز پرداخته است. از سوی
دیگر برخی منابع نیز به مناسبات ارتباطی شرق و غرب در
سد ههای میانه پرداخت هاند که راه را برای بررسی تأثیرات
هریک بر دیگری روش نتر م یکنند. از آن جمله م یتوان به
کتب «نقش جن گهای صلیبی در انتقال تمدن اسلامی به
غرب » نوشت هی عبدالرئوف رضایی و «نقش تمدن اسلامی
در رنسانس عقلی اروپا » نوشت هی تکتم آزاد اشاره کرد.
مقال هی حاضر با بهر هگیری از هر دو گروه منابع مذکور
ب هطور خاص به مطالع هی ویژگ یهای فلزکاری سلجوقی
و تأثیرات آن بر هنر فلزکاری غرب م یپردازد. ازآنجاکه
تأثیرات اسام و غرب ریشه در دوران گذشته دارد،
مطالع هی این تأثیرات به بازشناسی بعضی فر مهای هنری
که امروزه نیز بکار م یروند کمک خواهد کرد و شناخت
بهتری از پی شزمین هی تاریخی این روابط به دست خواهد
.داد
رابطه تمدن اسلام و غرب در سد هی پنجم هجری/
یازدهم میلادی
روابط بین اسام و غرب از سا لهای پیش از قرن پنجم
هجری برقرار بود؛ امّا این روابط با ورود به قرن پنجم
هجری و تثبیت و گسترش قدرت سلجوقیان، ب هواسط هی
عوامل گوناگون، صورت جد یتری یافت. از عوامل
توسع هی این ارتباطات م یتوان به جن گهای صلیبی و
حتی پیشتر از آن، نبرد ملازگرد ۱ اشاره کرد که راه را
برای تأثیرگذاری مسلمانان بر مناطق غربی هموار کردند.
همچنین مسلمانان خود ب هواسط هی اهمیتی که برای
تعلیم و تعلم و امور آموزشی قائل بودند توانستند در
انتقال دانست ههای خود موفق عمل کنند. از سوی دیگر،
سرسخت یهای صاحبان قدرت در دنیای غرب و در مقابل،
مصالح هها و معاهد ههای حکمرانان مسلمان زمین هی
پذیرش تأثیرات مسلمانان را فراهم نموده بود )رضایی،
۱۳۸۶ : ۸۴ و ۸۷ (. این عوامل در کنار مراودات بازرگانی و
تبادلات علمی از طریق ترجمه مکتوبات، نقش مهمی در
گسترش ارتباطات و درنتیجه تأثیرگذاری این دو تمدن
برهم داشت.
درعی نحال میزان تأثیرپذیری هر یک از این دو تمدن از
دیگری قابل قیاس با یکدیگر نیست؛ چراکه در آن زمان
قلمروی اسلام تحت حکومت سلجوقیان به حد قاب لتوجهی
از پیشرفت علوم عقلی و فرهنگ و هنر رسیده بود؛
حا لآنکه دین اروپاییان قرو نوسطی منجر به رکود علمی
آ نها شده بود؛ زیرا تعالیم کلیسا ن هتنها به دنبال علم و
دانش رفتن را تشویق نم یکرد؛ بلکه اندیشیدن در مسائل
زمینی را کفر م یپنداشت )آزاد، ۱۳۸۹ : ۵۴ (. بنابراین
تمدن غرب آمادگی تأثیرپذیری و تمدن شکوفای اسلام
قابلیت تأثیرگذاری بیشتری داشت. البته این بدان معنا
نیست که این روابط هی چگونه تأثیری بر قلمروی اسلام
وارد نکرد. ب هطور مثال فئودالیسم اروپای غربی به شکل
رشد اقطاع در خاورمیانه متجلی شد که زمین را به مقاطعه
افراد م یداد )اتینگهاورزن، ۱۳۷۸ : ۳۷۰ ( و یا در حوز هی
هنر، چرا غهای مرسوم بیزانسی در دور هی اسلامی متداول
شدند )وارد، ۱۳۸۴ : ۵۵ و ۵۶ (؛ امّا ازآنجاکه امپراطوری
اروپا هرگز قلب سرزمین اسلام را تهدید نکرد، دخال تهای
غرب تنها در حد ناچیزی بر توسعه تمدن مسلمان تأثیر
گذاشت. در عوض غربیان و ب هخصوص صلیبیون پس از
رسیدن به ملل اسلامی با تمدن و فرهنگی عظیم مواجه
گشتند که از آن بهر هی بسیار بردند و ازآ نپس فرهنگ،
تمدن، هنر، فنون و علوم تمدن اسامی ب هطور گسترده
بر اروپای سد ههای میانه تأثیر گذاشت. ب هگون های که در
۸۰
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
این رابطه، واشنگتن ارومینک م یگوید: «کاخ تمدن ما
را دس تهای توانای مسلمین بنا نمودند و ملل اروپایی
و مسیحی هرکجا هستند مدیون مسلمین م یباشند. »
)آزاد، ۱۳۸۹ : ۸۸ ( البته در این میان شئون مادی تمدن
اسامی بیش از آثار علمی باعث دگرگونی زندگی
اجتماعی اروپا شدند )رضایی، ۱۳۸۶ : ۲۱۷ (. هنر فلزکاری
نیز بر همین اساس از طریق اشیای مشاهده و منتق لشده
طی این ارتباطات، بر آثار فلزکاری سد ههای میانه تأثیر
گذاشته و ب هویژه در دور هی سلجوقی شکوفایی و پیشرفت
بسزایش، باعث پیشرفت این آثار شده است.
فلزکاری سلجوقی
هنر اسامی از سد ههای میانه همواره در غرب مورد
تحسین و ستایش قرارگرفته و هنرهای تزئینی خاورمیانه
که سطح بالایی از مهارت فنی را به نمایش م یگذاشتند
ب هطور گسترده موردتوجه و درخواست بودند. در این
میان آثار فلزی، علیرغم سختی جاب هجای یشان نسبت
به برخی آثار دیگر، همچنان جذابیت خود را داشتند
Baer,1985: 941( (. با حمایت حکومت اسامی در
دور هی سلجوقی، ساخت این آثار چه ازلحاظ فنی و
زیبایی و نیز وجوه هنری، به اوج خود رسید. سلجوقیان
در کنار هنرمندان محلی ایران، عراق و آسیای صغیر از
کمک برخی هنرمندان مسیحی ب هویژه کند هکاران بهره
م یگرفتند؛ اما درعی نحال استقلال درونی هنرهایشان
را به مدد حفظ سن تها و نق شمای ههای سنتی از قبیل
نقوش ساسانی حفظ نمودند. نمون ههای ب هجای مانده از
فلزکاری سلجوقی نشا ندهند هی هنری پیشرفته و مترقی
و مهارت بالاست و ویژگ یهای ظاهری آن را م یتوان
ب هصورت زیر برشمرد:
۱٫ تنوع نقوش: از خصوصیات آثار فلزکاری سلجوقیان
تنوع نقوش است که سلیق های شهری را بازتاب م یدهد
Kathleen Kuiper, 2010:180( (. ب هطورکلی این
نقوش عبار تاند از: نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی،
خطی، هندسی و انتزاعی، ترنجی و نقوش دره مپیچیده.
در این میان اشکال حیوانی حضور ملمو ستری دارند.
چراکه ن هتنها نقش آ نها بر روی ساخت ههای مختلف
انداخت هشده، بلکه گاه خود اثر یا بخ شهایی از آن بافرم
حیوانی ساخت هشد هاند؛ مانند بخورسوزهایی که به شکل
جانور ساخت هشده و یا دسته و گردن هی بعضی ظروف.
نقوش گیاهی مانند اسلیم یها، دست هی دیگری از نقوش
هستند که اغلب ب هصورت تکرارشونده و پراکنده در سطح
ظروف به چش مخورده و یا ب هصورت طوماری در اطراف
ظرف کارشد هاند. از نقوش دیگر م یتوان به ترن جها اشاره
کرد که غالباً ب هصورت قابی عمل م یکنند که ی کشکل
جانوری یا انسانی را در میان م یگیرد.
تصویر ۱ – جام طلا با نقش مرغابی و نقش گیاهی و نقش خطی تصویر ۸۱
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
نقوش خطی یا کتیب هها، گروه دیگری از نقوش هستند
که حضور پررنگی دارند.)تصویر ۱( این کتیب هها که بیشتر
شبیه به خط کوفی یا نسخ هستند، اغلب حاوی نام
سازنده یا صاحب و یا تاریخ ساخت اثر و گاه مرکب از
مفاهیم مهجور آرمان یاند و بعض یاوقات متنی را در وصف
آن ساخته و در برگرفت هاند )اتینگهاوزن، ۱۳۷۶ : ۵۳ (.
ب هطور مثال بر روی یکی از آثار این دوره، چهار مصراع
بدین شرح آمده است: «نم یتوان کوز های نظیر این کوزه
یافت؛ چون این کوزه تالی ندارد. هف تفلک بر اینکه از
سازنده این نوع کوزه محافظت م یکنند، بر خود م یبالند. »
)اتینگهاوزن، ۱۳۷۶ : ۵۴ (. نکت هی دیگری که در رابطه با
نقوش خطی حائز اهمیت است، نوآوری خاص این دوره
است که نوعی خط نوشته به شکل جانداران است؛ بدین
ترتیب که انتهای حروف ب هویژه در قسمت کشید هها به
اشکال حیوانی یا انسانی ختم م یشود. )تصویر ۲(
۲٫ ترکی ببندی: آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای
هنر ایران در رابطه با نحو هی ترکی ببندی و قرارگیری
نقوش تزئینی بر روی ظروف فلزی سلجوقی م ینویسد:
«دو روش مختلف یا مکمل یکدیگر رواج داشته است.
یکی آنکه سطح فلز را با طر حها و نق شهای متعدد کاملاً
بپوشانند و با این وسیله ظرف را زیبایی و تجمل و جلوه
بخشند؛ دیگر آنکه زمینه را باز و ساده بگذارند تا نقش را
برجست هتر نشان بدهد. » ترکی ببندی نقوش این ظروف به
هر یک از این دو صورت که باشد، همواره عامل تقارن را
نیز که از عناصر زیباشناسان هی هنر ایرانی است، به همراه
دارد. علاوه بر عامل تقارن و پراکندگی یا مرکزیت نقوش،
نقوش گاهی نیز ب هصورت نواری یا طوماری و اغلب دوره
بدنه یا دهان هی ظروف قرارگرفت هاند. )تصویر ۲(
۳٫ تنوع و تعدد آثار فلزی: آثار فلزی دور هی سلجوقی
موارد گوناگونی ازجمله بخوردا نها، عطردا نها، هاو نها،
شمعدا نها، گلا بپا شها، کاسه، گلدان، بطری، آینه،
الواح، مشرب هها و لگ نهای شس ت وشو را در برم یگرفت.
همچنین جواهرات این دوره بیشتر شامل گوشواره و
سین هبند بود )دیماند، ۱۳۶۵ : ۱۳۸ (. دلیل این تنوع
و تعدد احتمالاً در این نهفته است که آثار فلزی برای
مشتریان گوناگون تولید م یشد و تنها به طبق های خاص
تعلق نداشت )بازورث، ۱۳۸۰ : ۱۶۰ (. درواقع، افراد مختلف
جامعه با اهداف گوناگون مشتریان آثار فلزی بودند. «در
این میان، مجموعه اصلی فلزکاری که توجه صلیب یها
را به خود معطوف کرده بود، عبارت بود از گلدا نها،
وسایل آشپزخانه مانند سین یهای بزرگ، کاسه، جام،
دیس، بشقاب مخصوص صابون، گلا بپاش، بخوردا نها و
نیز جواهرات، وسایل نظامی، ابزار و دستگا ههای علمی،
قندیل، پایه چراغ و شمعدا نها. » )رضایی، ۱۳۸۶ : ۱۰۸ (.
۴٫ رو شهای ساخت و تزئین: از رو شهای تزئین آثار
فلزی سلجوقی م یتوان به خات مکاری اشاره کرد که
جلو های درخشان به اثر م یبخشید. خات مکاری پیش از
دور هی سلجوقی نیز رایج بود؛ اما پس از مدتی وقفه در
این دوره مجددا رونق یافت. از ویژگ یهای خات مکاری این
دوره، غنا و پرمایگی رن گها بود )اتینگهاوزن، ۱۳۷۶ : ۵۰ (.
بعضی رو شهای دیگر قل مزنی، حکاکی و نیز نوعی از آن
تحت عنوان سیا هقلم بود که در آن پس از حک نقش، با
ریختن مخلوطی از مس، سرب، جو ششیرین، کبریت و
نمک آمونیاک در نواحی ح کشده آ نها را به رنگ سیاه
درم یآوردند. )چا وردی، ۱۱۶:۱۳۸۹ ( مرص عکاری نیز از
دیگر فنون تزیین بود که البته بیشتر با مفتول فلزاتی
مانند طلا، نقره و مس انجام م یگرفت تا با سن گهای
گرا نبها. فن دیگر مشب ککاری است که با توجه به عدم
علاقه فلزکاران این دوره به اشکال تو پر، باظرافت خاصی
انجام م یشد. در کنار این تزئینات گاهی نیز از میناکاری
برای آراستن ساخت ههای فلزی استفاده م یکردند.
۵٫ مواد و مصالح: علیرغم شواهد موجود دال بر کمیاب
بودن نقره در این دوره، آثار سیمین این دوره درخور
تصویر ۲ – گلدان برنجی با تزئینات نواری و کوفی بر دور
دهان هی ظرف که بیانگر کاربرد آن است. نقوش انسانی و
جانوری و خط کوفی جاندار )وارد، ۱۳۸۴ : ۵۶ ( )وارد، ۱۳۸۴ :
)۳۳
۸۲
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
اهمیت بسیار هستند. )بازورث، ۱۳۸۰ : ۱۶۳ ( برای ساخت
این آثار یا از نقر هی خالص و یا از تلفیق نقره و طلا
استفاده م یشد. علاوه بر این، گاه طلا نیز ب هتنهایی به
کار م یرفت. امّا «رای جترین مواد فلزی برنج و مفرغ بود. »
)اتینگهاوزن، ۵۳:۱۳۷۶ (؛ که در این میان، برنز )مفرغ(
موصل از شهرت زیادی برخوردار بود. در کنار این فلزات،
گاه از مس نیز برای ضرب مسکوکات و نیز تزئینات روی
فلز همچون خات مکاری استفاده م یشد.
فلزکاری غرب سد هی میانه و تأثیر فلزکاری اسلامی
دور هی سلجوقی بر آن
در مقایسه با آثار بسیار متنوع سلجوقی، آثار فلزکاری
غرب در سد ههای میانه بیشتر شامل آثار مذهبی و
اشیایی م یشد که ب هگون های به کلیسا ارتباط داشتند و
یا در آن محیط بکار م یرفتند. این آثار بیشتر شامل زنگ
کلیسا، درب کلیسا، صلی بها، شمعدا نهای محراب، جعبه
مخصوص نگهداری اشیاء متبرکه، ظرف مخصوص غسل،
آبدان، رحل و تمثا لها است ) .)Britannica.com, 2014
در این رابطه چنانچه گستردگی اقشار مصر فکننده را از
دلایل تنوع شایان توجه آثار سلجوقی در نظرگیریم، در
مورد آثار سد ههای میانه محدودیت تنوع آثار را م یتوان با
جمعیت محدود و خاص مصرف-کنندگان مرتبط دانست.
بر همین اساس با توجه به اینکه صنعتگران بیشتر
اشیای گرا نبها را با مواد قیمتی و ساخت استادانه برای
ثروتمندان، اشخاص مهم و کلیسا تولید م یکردند، اشیایی
که برای این قشر ساخت هم یشد، معمولاً بیش از تولیداتی
که برای مردم عادی ساخت هم یشد عمر م یکردند؛ چراکه
دوام بیشتری داشتند و با احتیاط بیشتری نگهداری
م یشدند )کراندل، ۱۳۸۵ : ۵۶ (. حا لآنکه در آثار فلزکاری
قلمرو اسام در همین دوران، با توجه به اینکه این
محصولات برای مشتریان گوناگونی تولید م یشد، ازنظر
کیفیت هنری و زیبایی فنی فرق چندانی در بین اشیای
درباری و اشیای مورداستفاد هی سایر اقشار وجود ندارد
)اتینگهاوزن، ۱۳۷۶ : ۵۴ (. درزمین هی مواد و مصالح
مورداستفاده، درصد زیادی از آثار سد ههای میانه از طلا
و نقره ساخته م یشدند که از عوامل آن محدودیت نسبی
مصر فکنندگان آن است که پیشتر به آن اشاره شد. علاوه
بر این دو، برنز نیز در ساخت این آثار کاربرد زیادی داشته
است. این در حالی است که علیرغم گستردگی بیشتر
تولیدات فلزی سلجوقیان، طلا و نقره به دلیل منع مذهبی
استفاد هی آ نها در ساخت ظروف و نیز کمیابی مقطعی
تصویر ۳ – آبخوری، شمال آلمان ۱۲۰۰ میلادی )و بسایت موز هی متروپولیتن(
۸۳
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
نقره در این دوره، در مقایسه با فلزاتی مانند برنز و برنج
و مفرغ کاربرد محدودتری داشت هاند. «صلیب یها پس از
رسیدن به شهرهای اسامی در کمال حیرت، تمدن و
فرهنگ عظیمی را دیدند که از بسیاری جهات برتر از
تمدن آ نها بود. ازای نرو برخی از صلیبیان هوشمندتر،
به ابعاد غی رنظامی و شاخص ههای فرهنگی و تمدنی توجه
بیشتری نشا ندارند و ب هجای فتح اراضی اسلامی به کسب
دانش مسلمانان روی آوردند. » )آزاد، ۱۳۸۹ : ۹۵ (. همین
امر، موجب تأثیرپذیر یهای مفیدی از دستاوردهای
فرهنگی و هنری حکومت اسامی شد که در آن زمان
تحت فرمانروایی حکام هنرپرور سلجوقی به شکوفایی
رسیده بود. از شک لهایی که در آثار فلزکاری غرب سد ههای
میانه بدان توجه شده، فر مهای جانوری است. ب هطور مثال
م یتوان به ظروف آبخوری جانورشکل اشاره نمود. نمون های
از این ظروف، آبدانی به شکل شیر و از جنس مس است
که به حدود سال ۱۲۰۰ میلادی برم یگردد )تصویر ۳(.
نمون ههای دیگر این دست آثار عبار تاند از: یک آبدان به
شکل اژدها از شمال کشور آلمان که مربوط به ۱۲۰۰
میلادی است و اثری از قرن سیزدهم که به شکل خروس
ساخت هشده است. )تصاویر ۴ و ۵( البته بازنمایی فر مهای
جانوری تنها ب هصورت کامل صورت نگرفته بلکه گاه از آن
در ساخت جزئیات و عناصر متفرق هی اثر استفاد هشده است
که نمون هی آن را م یتوان در شمعدا نهای برنوارد ) ۱۰۲۲
میلادی( مشاهده نمود که پایه هایی به شکل پنج هی
شیردارند. آثاری که ذکر شد ازلحاظ فرمی یادآور بخشی
از آثار فلزی پیشین خود در دور هی سلجوقی هستند که
به شکل جانوران و گاه پرندگان ساخته م یشدند. این
آثار که معمولا بخورسوزها را شامل م یشوند معمولاً به
شکل کلی یک جانور مانند شیر ساخته م یشدند و یا در
بعضی از بخ شها مانند دسته، دهانه و یا گردن ظرف فرم
جانوری داشتند. ازای ندست آثار م یتوان به بخورسوزی
برنجی به شکل شیر ایستاده اشاره نمود. )تصویر ۱۲ (
البته این بدین معنا نیست که هنر عناصر جانوری پیش
از آن در هنر فلزکاری سد هی میانه جایی نداشت هاند؛ بلکه
این عناصر در کنار نقوش هندسی و هم پیوند با آ نها
در قالبی بسیار انتزاعی به کارمی رفتند )گاردنر، ۱۳۸۴ :
۸۴ تصویر ۴ – آبخوری، شمال آلمان قرن ۱۳ میلادی )و بسایت موز هی متروپولیتن(
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
تصویر ۵ – آبخوری، آلمان قرن ۱۲ میلادی )و بسایت موز هی متروپولیتن(
۲۷۱ (. حا لآنکه تأثیرپذیری از فلزکاری سلجوقی، کاربرد
عناصر جانوری را ب هطورمستقل، ب هصورت فرم اصلی اثر و
یا عنصری تزئینی ملحق ب هاجزای اصلی اثر مثل دست هی
ظرف به دنبال داشت. ب هطورکلی استفاده از فرم شیر،
پرنده و موجودات افسان های در قالب ظروف آبخوری و
ب هویژه نوع برنزی آ نها در غرب سد ههای میانه محبوبیت
و رواج روزافزون یافت؛ که گسترش انواع متعلق به خاور
نزدیک این دست آثار در اروپای غربی، از طریق اسلام، از
عوامل آن بوده است ) ۹۴ : .)Ferber, 2002
نکت های که در این میان مطرح است، پذیرش تأثیرات و
تلفیق آ نها با تزئینات موجود از پیش است. بدین ترتیب
که علیرغم تأثیرپذیری فلزکاری غرب از فر مهای جانوری
آثار سلجوقی، تزئینات و بافت تزئینی این آثار با یکدیگر
متفاوت است. آثار جانور شکل سلجوقی غالباً آراسته به
تزئینات خطی و مشب ککار یهای بسیار ظریف هستند؛
حا لآنکه آثار اقتباسی غرب بیشتر با باف تهای هندسی
روی بدن هشان تزئین شد هاند. )تصاویر ۴ و ۵( همچنین
جانوران در آثار غربی سد ههای میانه طبیعت گرایان هتر از
نمون ههای سلجوقی بازنمایانده شد هاند. ب هطور مثال، فرم
منعطف پرنده با چشمان، منقار و دمی خاص از اشکال
معمول برنزهای سلجوقی است که گرچه در هنر غرب
سد ههای میانه نیز دیده م یشود امّا ازلحاظ طبیع تگرایانه
بودن بسیار از آن دور است ) ۹۴ : Ferber,2002 (. از
دیگر مواردی که در هنر فلزکاری غرب سد ههای میانه،
تأثیر دنیای اسلام را یادآور م یشود، بعضی نق شمای ههای
گیاهی است که شباهت بسیاری به نقوش اسلیمی
تکرارشونده بر ظروف فلزی دور هی سلجوقی دارد. ب هطور
مثال م یتوان به یک تنگ کوچک مسی از قرن دوازدهم
یا سیزدهم میلادی اشار هکرد که از آثار فرانسه بوده و در
موز هی متروپولیتن نیویورک نگهداری م یشود. )تصویر ۶(
نقوش موجود بر بدن هی این ظرف، درواقع اقتباسی از
اشکال اسلیمی موجود بر ظروف فلزی دنیای اسلام ب هویژه
ایران است که در دور هی سلجوقی به-وفور استفاد هشد هاند.
قسمت زیرین یک پرند هی مسی محفوظ در موز هی
متروپولیتن و همچنین زمین هی پلاک میناکاری شد های
که در موز هی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری م یشود،
از دیگر آثار سد ههای میانه هستند که تأثیر مشابهی را
بازتاب م یدهند. )تصاویر ۷ و ۸(
تزئینات خطی کوفی که در آثار فلزی سلجوقی ب هویژه بر
حاشی هی انتهایی، دهنه و یا گرداگرد بدن هی ظرف دیده
م یشوند، از دیگر مواردی هستند که بر نقوش تزئینی آثار
فلزی غرب تأثیر گذاشت هاند و بطورمثال در حاشی هی پلاک
تصویر ۶ – تنگ مسی با تزئینات گیاهی
)و بسایت موز هی متروپولیتن(
۸۵
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
میناکاری شد هی موز هی ویکتوریا آلبرت که پیشتر به آن
اشاره شد، م یتوان کند هکار یهایی مشابه این تزئینات
مشاهده نمود. )تصویر ۸( این تزئینات در غرب به آثار
شبه کوفی معرو فاند که همانند حروف کوفی مستقیم
و زاوی هدار هستند؛ با این تفاوت که برخلاف نمون ههای
سلجوقی، ب هجز مواردی خاص که کپی نوشت هی اصلی
هستند، معمولاً تقلیدی صرفاً فرمی بوده و مفهوم خاصی
ندارند.) ۵۱ : Mack, 2002 ( نمون هی بارزتر این نقوش
شبه کوفی را م یتوان بر ابریقی برنجی محفوظ در همین
موزه مشاهده نمود که تزئیناتی بسیار شبیه به تزئینات
فلزکاری اسلامی و ب هویژه سلجوقی دارد. )تصویر ۹( گذشته
از خود نق شمای هها، در نحو هی چیدمان و قرارگیری آ نها
نیز م یتوان تأثیرپذیری فلزکاری سلجوقی را مشاهده
نمود. چنین تأثیری را م یتوان در نحو هی ب هکارگیری
نق شمای ههای تزئینی ب هصورت طوماری یا نواری در
اطراف ظروف مشاهده نمود که تکرار آن در ظروف فلزی
سد ههای میانه دیده م یشود. )تصویر ۹(
از دیگر مواردی که در فل زکاری غرب سد ههای میانه
تحت تأثیر هنر فلزکاری سلجوقی قرارگرفته است، نوع
آثار تولیدی است. چنانچه آثار فلزکاری پیش از دور هی
موردبحث را ازنظر بگذرانیم، بیشتر به آثار تزئینی،
ظروف مختلف ب هویژه بشقا بها و صلی بها برم یخوریم.
با مراجعه به آثار دور ههای بعد، شاهد حضور قاب لتوجه
بخورسوزها در میان این آثار هستیم. ازآنجاکه بخورسوزها
از برجست هترین آثار فلزکاری سلجوقی بودند؛ بر همین
مبنا نیز با ورود به دور هی ارتباطات گسترد هتر سرزمین
اسام با غرب، در میان آثار تولیدی فلزکاری غرب جای
گزیدند.
درعی نحال نم یتوان هرگونه شباهتی در این دودسته
آثار را ناشی از تأثیرپذیری فلزکاری سد ههای میانه از هنر
فلزکاری اسلامی دانست. بطورمثال، از خصوصی تهای
مشهود در این آثار، میزان استفاده از نقوش تزئینی و
پراکندگی آ نها در سطح اثر است که هما نطور که ذکر
شد به گفته پروفسور پوپ از شیو ههای ب هکارگیری نقوش
تزئینی در ایران بوده و از ویژگ یهای فلزکاری سلجوقی
است که پیشتر برشمرده شد. باوجوداین شباهت، این
ویژگی را نم یتوان صرفا تأثیر فلزکاری اسامی دانست؛
چراکه چنانچه به آثار فلزکاری دور ههای پیشتر غرب
بنگریم، تزئینات پراکنده و پرکار را در آ نها نیز مشاهده
م یکنیم. از دیگر عناصر مشترک مشابه، تقارن است.
تقارن هم در ترکی ببندی تزئینات آثار فلزکاری سلجوقی
و هم در آثار سد ههای میانه رعایت شده است. باای نحال
و علیرغم اهمیت تقارن و تعادل ب هعنوان یک اصل در
هنر اسامی، تقارن موجود در آثار سد ههای میانه را
تصویر ۷ – پرند هی مسی با تزئینات گیاهی با پیچ و نقوش نواری- ۱۲۵۰ میلادی تا بهای
مشابه نقوش اسلیمی- قرن ۱۳ میلادی )و بسایت موز هی متروپولیتن(
۸۶
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
نم یتوان نتیج هی تأثیرات آثار سلجوقی دانست؛ چراکه
در نمون ههای غربی قدیم یتر نیز، این عنصر قاب لمشاهده
است. علاو هبراین، پرداختن به صلیب از دور ههای پیشتر
ب هعنوان فرم مهمی در هنر فلزکاری غرب، گواه دیگری از
این امر است.
نتیجه
مقاله حاضر، دربی مطالع هی جنب ههای تأثیرگذار آثار
فلزکاری دور هی سلجوقی در سد هی پنجم هجری قمری/
یازدهم میلادی بر همین دست آثار در غرب بوده است.
بدین منظور پس از پرداختن به ویژگ یهای غالب این آثار،
سعی در مطالعه تأثیرات و بازتاب آ نها در نمون ههای مشابه
غربی شده است. بر اساس نتایج حاصل، به دنبال گسترش
روابط دنیای اسام و غرب در سد ههای میانه در قالب
روابط تجاری و نیز در حاشی هی جن گهای صلیبی، هنر
فلزکاری غرب از هنر پیشرفته فلزکاری دور هی سلجوقی
تأثیراتی پذیرفته است. به عبارتی گاه اشیاء فلزی دراثنای
انتقالات تجاری، به قلمروی غرب را هیافته و مورد تقلید
قرارگرفت هاند و گاه جنگجویان صلیبی با ورود به قلمروی
غرب تأثیرات هنر خود را نیز به همراه آورد هاند. اهم این
تصویر ۸ – پلاک میناکاری شده با نقوش گیاهی شبیه
)و بسایت موز هی ویکتوریا آلبرت(
تصویر ۹ – ترکی ببندی نواری نقوش- به اسلیمی و نقوش
شبه کوفی- حدود ۱۲۵۰ میلادی ۱۴۵۰ تا ۱۵۰۰ میلادی
)و بسایت موز هی ویکتوریا آلبرت(
طرح و
نقش مایه ها
مصرف کتتذگان جنس فنون تزئین ترکیب بندی
نقوش
ویژگی های غالب آثار
فلزکاری سلجوقی
اسلیمی
جانوری
خطی
اقشار مختلف فلزات گوناگون مانند
مفرغ و برنج و مس و گاه
فلزات گران بها
مرصع کاری
مشبک
قلم زنی
پراکنده
طوماری
ویژگی های غالب آثار
فلزکاری سده های
میانه
شبه اسلیمی
جانوری
شبه کوفی
انسانی
اغلب ثروتمندان اغلب فلزات گران بها مرصع کاری پراکنده
طوماری
ویژگی های یکسان پراکنده
ویژگی های اقتباس
شده از فلزکاری
اسلامی در فلزکاری
غرب سده های میانه
شبه اسلیمی
جانوری
شبه کوفی
یراموط
۸۷
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
پ ینوشت
۱٫ نبرد ملازگرد در ۱۰۷۱ میلادی بین ترکان سلجوقی و بیزانسیان رخ داد و منجر به شکست بیزانس و فتح بخش
بزرگی از آسیای صغیر به دست مسلمانان شد.
منابع
– آزاد، تکتم ) ۱۳۸۹ (. نقش تمدن اسلامی در رنسانس عقلی اروپا، مشهد، سپیده باوران.
– اتینگهاوزن، ریچارد ) ۱۳۷۶ (. هنر ایران در دور هی سلجوقی، ترجم هی یعقوب آژند، کیهان فرهنگی، ۱۳۹ ، ۵۶ – ۵۰ .
– اتینگهاوزن، ریچارد ) ۱۳۷۸ (. هنر و معماری اسلامی ) ۱(، یعقوب آژند، تهران، سمت.
– بازورث، کلیفور دادموند ) ۱۳۸۰ (. سلجوقیان، ترجم هی یعقوب آژند، تهران، مولی.
– دیماند، س. م ) ۱۳۶۵ (. راهنمای صنایع اسلامی، ترجم هی عبدالله فریار، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
– رضایی، عبدالرئوف ) ۱۳۸۶ (. نقش جن گهای صلیبی در انتقال تمدن اسلامی به غرب، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
– شیور کراندل، آن ) ۱۳۸۵ (. تاریخ هنر سد ههای میانه، ترجم هی حسن افشار، تهران، نشر مرکز.
– عسکری چاوردی، جواد ) ۱۳۸۹ (. هنر، فرهنگ و تمدن عصر سلجوقی، کتاب ماه هنر، ۱۴۶ ، ۱۲۱ – ۱۱۲ .
– گاردنر، هلن ) ۱۳۸۴ (. هنر درگذر زمان، ترجم هی محمدتقی فرامرزی، تهران، آگاه.
-Baer, Eva, (1985), Metalwork in Medieval Islamic Art, Speculum, 60, 941-944
-Ferber, Stanley, (1975), Islam and the medieval west, State University of New York at Binghamton
-Kuiper, Kathleen, (2010), Islamic art, literature, and culture, Britannica educational publishing,
New York
-Mack, Rosamond E. (2002), Bazaar to Piazza: Islamic trade and Italian art 1300-1600, University
of California press
-Watts, William Walter, (2014), Europe from the middle ages/ http://www.britannica.com/EBchecked/
topic/377708/metalwork/73996/Europe-from-the-Middle-Ages
منابع تصاویر
– صفحه اینترنتی موز هی متروپولیتن نیویورک ) .)www.metmuseum.com
– صفحه اینترنتی موز هی ویکتوریا آلبرت لندن ) .)www.vam.ac.uk
– وارد، ریچل ) ۱۳۸۴ (. فلزکاری اسلامی، ترجم هی مهنازشایست هفر، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی.
تأثیرات عبار تاند از: الهام از فرم-ها یهای جانوری بسیار
رایج در فلزکاری دوره سلجوقی، تأثیرپذیری از نقوش
گیاهی معمول فلزکاری سلجوقی ب هویژه اسلیم یها،
نقوش ملهم از تزئینات خطی رایج در دور هی سلجوقی و
تأثیرپذیری در نحو هی آرایش و چیدمان نقوش ب هصورت
نواری یا طوماری. بدین ترتیب بیشترین تأثیرپذیری
فلزکاری غرب سد ههای میانه از فلزکاری سلجوقی
درزمین هی شکل و نقش بوده است. نتیج هی دیگر حاصل
از این پژوهش مؤثر بودن مسئل هی مرور زمان در بروز
تأثیرپذیری هنر فلزکاری غرب از دنیای اسام است.
به بیانی دقی قتر، تأثیرپذیر یهای صورت گرفته از هنر
فلزکاری سلجوقی در قرن پنجم هجری قمری/ یازدهم
میلادی، ب هطور متوسط یک الی دو قرن بعد در فلزکاری
غرب بازتاب یافته است. تکرار نقوش حاصل از این تأثیرات
در آثار سا لهای بعد، همچنین نشان از مقطعی نبودن آن
و ممزوج شدنش باهنر غرب دارد.
۸۸
جلوه هنر/ شماره ۱۴ / پائیز و زمستان ۱۳۹۴
Jelve-y Honar/ No.14/ Autumn & Winter 2015-2016
۱۰
A. Dadvar1
N. Zojaji2
Abstract
In the history of Islamic reign, Fifth Hijri century is contemporaneous with reign of
the Seljuq dynasty that was supportive of arts and culture. On the other hand the time
period of this dynasty is simultaneous with eleventh century A.D which is a part of
medieval era in West. Unlike to the unprecedented developments in Islamic arts of
Seljuqs era, in medieval era Western art did not enjoy a considerable level of progression
due to the unstable and chaotic situation of that time. Nevertheless, this period had
a considerably advantageous characteristic which is, indeed, the interrelations of East
and West as a result of different factors such as the first Crusade. These relations led
to some cultural and artistic exchanges and consequently some interactions of which
the reflections could be seen in the artworks handed to us from that time. The present
research studies the metalwork of Seljuqs and their western medieval peers, emphasizing
on the impacts of former one on the latter. In order to do so, the written historical
documents have been used as well as pictorial sources. The data has been worked on
through theoretical- analytical method along with inference.
Key words: Metalwork, Seljuq Period, Medieval Era, Islam, West
۱٫ Professor, Faculty of Art, Alzahra University,Tehran; ghadadvar@yahoo.com
۲٫ PHD student of Art Research, Alzahra University,Tehran; zojaji_negar@yahoo.com
Received: 2014.11.07
Accepted: 2015.11.02
The Study of Impacts of Fifth Hijri Century Metalwork on
West Metalwork in Medieval Era