لیتوگرافی چیست؟ (آشنایی با قسمت هایی از چاپ افست)

لیتوگرافی چیست؟
لیتوگرافی یکی از مراحل حیاتی و میانی در زنجیره‌ی چاپ افست است که بدون آن اجرای چاپ دقیق، رنگ‌مند و باکیفیت امکان‌پذیر نیست. در این فرآیند، فایل‌های طراحی‌شده که اغلب به‌صورت دیجیتال و با فرمت‌های گرافیکی استاندارد ذخیره می‌شوند، به صفحات فلزی خاصی به نام زینک یا پلیت تبدیل می‌گردند. این صفحات، حامل اطلاعات تصویری هر رنگ هستند و مستقیماً در دستگاه چاپ افست مورد استفاده قرار می‌گیرند تا طرح به سطح کاغذ منتقل شود.
به زبان ساده‌تر، لیتوگرافی همان مرحله‌ای است که فایل گرافیکی را از دنیای دیجیتال جدا کرده و آن را برای ورود به دنیای چاپ فیزیکی آماده می‌سازد. این مرحله نقش واسطه را ایفا می‌کند و دقت، کیفیت و تطابق رنگی چاپ نهایی تا حد زیادی وابسته به کیفیت اجرای لیتوگرافی است.
لیتوگرافی چگونه کار می‌کند؟
تفکیک رنگ‌ها: آغاز سفر چاپ
تصویر یا فایل طراحی‌شده در ابتدا به چهار کانال رنگی اصلی چاپ افست یعنی سایان (Cyan)، مجنتا (Magenta)، زرد (Yellow) و مشکی (Black) تقسیم می‌شود؛ این فرایند را تفکیک رنگ یا Color Separation می‌نامند. هر کانال رنگی در نهایت نیاز به زینک مستقل دارد. بنابراین برای چاپ یک تصویر رنگی، چهار زینک مجزا تهیه می‌شود، که هریک فقط مسئول انتقال یک رنگ خاص است. ترکیب این چهار لایه روی کاغذ، تصویر نهایی را می‌سازد.

انتقال طرح به زینک: روش‌های سنتی و مدرن
روش اول: ایمیج‌ستر و فیلم
در گذشته‌ای نه‌چندان دور، فرآیند انتقال طرح به زینک با استفاده از دستگاهی به نام ایمیج‌ستر (Image Setter) انجام می‌شد. در این روش:
فایل تفکیک‌شده در چهار نسخه‌ی رنگی، با مرکب مشکی روی طلق شفاف (فیلم) چاپ می‌شود.
این طلق‌ها شبیه نگاتیوهای عکاسی عمل کرده و نور را از نواحی شفاف عبور می‌دهند اما در نواحی مشکی مانع عبور نور می‌شوند.
فیلم‌ها به‌دقت روی زینک خام چسبانده شده و در محفظه‌ای مخصوص در معرض نور فرابنفش قرار می‌گیرند.
نور باعث واکنش نوری در لایه‌ی پلیمری حساس زینک می‌شود:
نواحی‌ای که نور می‌گیرند، مواد پلیمری‌شان تبخیر یا شسته می‌شود.
نواحی‌ای که پشت رنگ مشکی فیلم بوده‌اند، از نور در امان مانده و باقی می‌مانند.
با شستشوی زینک در محلول‌های قلیایی و سپس تثبیت‌کننده، نواحی طرح برجسته باقی می‌مانند و آماده جذب مرکب خواهند بود.
روش دوم: پلیت‌ستر دیجیتال
با ورود فناوری دیجیتال، روش دوم رواج پیدا کرد: پلیت‌ستر (Plate Setter). در این روش:
فایل دیجیتال مستقیماً از کامپیوتر به دستگاه فرستاده می‌شود.
بدون نیاز به تولید فیلم، تصویر دیجیتال با لیزرهای دقیق روی زینک خام نوردهی می‌شود.
دقت این روش بسیار بالاتر بوده، فرآیند سریع‌تر انجام می‌شود و خطای انسانی به حداقل می‌رسد.
این روش در لیتوگرافی مدرن کاربرد فراوان دارد و یکی از ارکان اصلی چاپخانه‌های امروزی محسوب می‌شود.

زینک چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
زینک، صفحه‌ای آلومینیومی است که سطح آن با لایه‌ای از مواد پلیمری حساس به نور پوشانده شده است. نکات کلیدی درباره زینک:
جذب مرکب چاپ فقط در نواحی‌ای رخ می‌دهد که طرح بر روی آن‌ها ثبت شده باشد.
سایر نواحی زینک که در تماس با آب قرار می‌گیرند، مرکب را دفع می‌کنند.
این تضاد در جذب و دفع مرکب باعث ایجاد تصویر بر روی بلنکت دستگاه چاپ می‌شود.
در واقع، زینک عملکردی مشابه صفحه‌ی “استنسیل” در چاپ دستی دارد اما با دقت بسیار بالا و در تیراژ بسیار وسیع‌تر.

کاربرد لیتوگرافی در صنعت چاپ
لیتوگرافی ستون فقرات چاپ افست است. بدون آن نمی‌توان:
چاپ دقیق رنگی با هم‌ترازی کامل انجام داد.
جلوگیری از هم‌پوشانی یا عدم تطابق رنگ‌ها را تضمین کرد.
رنگ‌های پنتون یا Spot را در چاپ وارد کرد.
همچنین لیتوگرافی برای انواع کارهای چاپی از جمله:
چاپ پوستر
کاتالوگ
مجله
بسته‌بندی
برچسب
جعبه‌های لمینتی
…و بسیاری از مصارف دیگر، پایه‌ای ضروری است.

تاریخچه مختصر لیتوگرافی
واژه‌ی «لیتوگرافی» از ریشه‌ی یونانی “lithos” به معنی سنگ و “graphos” به معنی نوشتن گرفته شده و در فارسی به «چاپ سنگی» ترجمه شده است. در اصل، لیتوگرافی روش چاپی بود که تصویر بر سطح صاف سنگی حک می‌شد و با آب و مرکب چاپ صورت می‌گرفت. با گذر زمان، این فناوری از حالت سنگی به حالت فلزی، و سپس دیجیتال، تحول پیدا کرد.